Akarsuların Oluşturduğu Şekiller

                  

        Yeryüzünü şekillendirici etkisi en fazla olan dış kuvvet akarsulardır. Kutup bölgeleri ve yüksek dağlar dışında kalan yerlerde etkisi fazladır. Nemli ve sıcak iklimlerde daha çok etkilidir.

        Türkiye'de akarsuların şekillendirici etkisi 3.zamandaki orojenik hareketlerin tamamlanmasıyla başlamıştır. 4. zamandaki epirojenik hareketlerle Türkiye'de yükselme sonucu akarsu yataklarında eğim artmış, akarsuların akış hızının artmasıyla birlikte aşındırma güçleri de arttığı için, derin vadilere gömülmüşlerdir.

"İç kuvvetlerin meydana getirdiği yerşekillerinin ana yapısı, dış kuvvet olan akarsular tarafından aşındırma ve aşınan malzemelerin taşınarak biriktirilmesi ile sürekli olarak değiştirilmektedir."

AKARSULARIN AŞINDIRMASI

Akarsuların aşındırma faaliyeti iki yolla olur.

1. Mekanik Aşındırma: Akarsuların yataklarında daha çok derinlemesine yaptığı aşındırmadır. Bu aşındırma şu koşullara bağlı olarak hızlı olur:

• Su miktarının çok olması
• Akış hızının fazla olması
• Yatak eğiminin fazla olması
• Taşıdığı yük miktarının (çakıl, kum, alüvyon, mil vb.) fazla olması
• Akarsu havzasındaki kayaların direncinin az olması
• Bitki örtüsünün cılız olması

2. Kimyasal aşındırma: Akarsuların geçtiği zeminlerde, kayaları oluşturan mineralleri eritmesiyle yaptığı aşındırmadır. Bu aşındırma daha çok yanlara doğru yapılır. Kimyasal aşındırmada şu koşullar etkili olur;

• Suyun sıcaklığı
• Kayaların eriyebilme özelliği

Akarsular aşındırma faaliyetine ağız kesimlerinden başlar ve yataklarını geriye (kaynağa) doğru aşındırırlar. Bu aşındırma işlemi yatak eğimi iyice azalıncaya kadar devam eder. Bu aşındırma, işlemi sonucunda, akarsu yatağı içbükey bir profil alır. Buna "denge profili" denir.

AKARSU AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ

Türkiye akarsularının boylan kısa, akıttıkları su miktarı çok fazla olmadığı halde, aşındırma güçleri fazladır. Bu durum; yüksek dağlardan (Toroslar ve Kuzey Anadolu dağları) doğmaları ve denize doğru, eğimli yataklarında çok hızlı akmalarındandır. Akarsu aşındırması sonucunda şu yerşekilleri oluşur:

1- VADİLER: Akarsu aşındırmasıyla oluşan en yaygın yer şeklidir. Devamlı iniş gösteren dar uzun oluklardır. Vadiler, akarsu aşındırması sonucu derinlemesine ve yanlamasına gelişirler. Yataklarını geriye doğru aşındırarak boylarını uzatırlar.

Vadiler görünümlerine göre şu isimleri alırlar:

Çentik (Kertik veya Tabansız) vadi: Dik yamaçlardan inen akarsular tarafından oluşturulur. Zemin sert kayalardan oluştuğundan akarsu derinlemesine ve yanlamasına fazla aşındırma yapamaz. Dik yamaçlı vadidir. Profili "V" şeklindedir. Doğu Karadeniz dağlarının, kuzey yamaçlarında rastlanır.

 Yatık Yamaçlı Vadi: Akarsuların yataklarında, bir yamacı daha çok aşındırmasıyla oluşmuş asimetrik vadilerdir.

Boğaz (Yarma) Vadi: Güçlü akarsuların dağlık arazide sert kütleleri aşındırarak açtıkları dik yamaçlı, derin vadilerdir. Kızılırmak, Yeşilırmak vadileri ile Doğu Anadolu'daki akarsu vadileri bu türdendir.

Kanyon Vadi: Yatay tabakalardan oluşmuş kalkerli arazide, akarsuların derine ve yanlara.doğru yaptığı aşındırmalar ile oluşan basamak şeklindeki vadilerdir. Göksu vadisi bu tür bir vadidir.

Tabanlı Vadi: Akarsuların geniş düzlüklere ulaştıkları bölgelerde, taşıdıkları alüvyonları tabanlarında ve yatak çevrelerinde biriktirmesi ile oluşmuş, geniş bir yatak içerisinde aktıkları vadilerdir. Bu vadilerin yamaçları yatıktır. Kızılırmak, Sakarya ve Ege bölgesindeki akarsuların vadileri geniş tabanlıdır.

2. DEV KAZANI: Akarsu yatakları içinde, akarsuyun çağlayan ve cavlan yaptıkları yerde, suyun düştüğü yerde oluşan çukurlardır. Akdeniz'de Düden ve Manavgat çağlayanlarında tipik örnekleri görülür.

3. MENDERES (BÜKLÜM): Akarsuların, yatak eğiminin çok azaldığı geniş vadi tabanlarında, yana doğru yaptığı aşındırmalarla oluşturduğu büklümlerdir. Eğer menderesler, vadi tabanına gömülmüş ise, gömük menderes olarak adlandırılır.

4. PERİ BACASI: Akarsular ve sel sularının aşındırması sonucu oluşan ilginç yerşekilleridir. Volkanik arazilerde, tüf gibi kolay aşınabilen kayalardan oluşan vadi ve plato yamaçlannda sel sularının aşındırması sonucu oluşurlar. Göreme - Nevşehir yöresinde yaygındır.

5. PENEPLEN (YONTUK DÜZ): Akarsu aşındırmasının son şeklidir. Bunda rüzgar ve diğer yüzeysel erozyonlarda etkilidir. Arazinin aşınarak düzleşmesiyle meydana gelen, hafif dalgalı düzlüklerdir.

6. KIRGIBAYIR: Sel sularının killi yamaçlaraki, aşmdırması sonucunda oluşan sel yarıklarıdır. Kurak bölgelerde, sağanak yağışlara bağlı olarak oluşur.

AKARSU BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ

Akarsuların biriktirme yapabilmesi için, yatak eğimlerinin azalarak, akış hızı ve taşıma güçlerinin azalması gerekir. Böylece yatağında sürükleyerek, yüzdürerek taşıdığı çakıl, kum, mil, alüvyon (lığ) gibi malzemeleri (yük) yatağının tabanında veya taşkınlarla, yatağının çevresinde biriktirebilirler.

Akarsuların biriktirme yoluyla oluşturduğu yer şekilleri şunlardır:

1. BİRİKİNTİ KONİSİ: Dik yamaçlardan inen akarsuların akış hızı fazla olduğundan, aşındırma ve taşıma güçleri de fazladır. Böyle akarsular yamaç boyunca aşındırdığı malzemeleri taşır ve eğimin birden bire azaldığı dağ eteklerinde, hızları ve taşıma gücü azaldığı için, taşıdığı alüvyonları biriktirir. Birikinti konisi oluştururlar.

2.  BİRİKİNTİ YELPAZESİ: Birikinti konilerinin sel suları tarafından araziye yayılması ile oluşan daha yayvan yer şekilleridir.

3. DELTA OVALARI: Akarsuların alüvyonlarını deniz ve göl tabanında biriktirmesi sonucunda oluşan yer şekilleridir. Delta oluşması için, denizin derin olmaması, denizde güçlü akıntılar, dalgalar ve gelgitlerin olmaması gereklidir.

4. AKARSU BOYU OVALARI: Akarsu yataklarının her iki yakasında, akarsuların taşıdığı alüvyonları biriktirmesiyle oluşmuş, verimli düzlüklerdir.

 

5. IRMAK ADASI: Akarsu yataklarında, tabanda kum ve çakılların birikmesiyle oluşmuş geçici yer şekilleridir. Akarsu seviyesinin alçaklığı kurak mevsimlerde oluşur. Yağışlı dönemde ve sellerle kaybolur.

6. AKARSU SEKİSİ (TARAÇA): Akarsu yatağmda ve kenarlarında biriktirilen alüvyonların, daha sonra aşındırılması ile oluşur. Sekiler, önceki akarsu vadisinin, akarsularla yeniden kazılması sonucu, yüksekte kalmış düzlüklerdir. Akarsu yataklarının kenarlarında basamaklar şeklinde bulunurlar.